NIEBEZPIECZEŃSTWO PRACY Z SUBSTANCJAMI TOKSYCZNYMI

Prawie wszystkie substancje chemiczne są w odpowiedniej dawce toksyczne i dlatego przyswojenie sobie bezpiecznego i uważnego sposobu pracy zapobiegającego przedostaniu się obcych substancji do organizmu powinno stać się zwyczajem każdego studenta. Substancje toksyczne mogą przedostać się do organizmu niżej przedstawionymi sposobami:

1. Doustnie przez przewód pokarmowy. Ten sposób wprowadzania substancji toksycznej do organizmu zdarza się rzadko, nie wolno bowiem badać smaku żadnej substancji w laboratorium. Należy również unikać ustnego napełniania pipet. Najlepiej posługiwać się gruszkami gumowymi lub pompkami nasadkowymi do pipet. Podczas pracy w laboratorium nie należy spożywać posiłków ani napojów i nie wolno palić papierosów. Przed przystąpieniem do posiłku (poza pracownią) i opuszczeniem laboratorium chemik powinien bardzo starannie umyć ręce ciepłą wodą z mydłem. Palenie papierosów w laboratorium grozi nie tylko doustnym wprowadzeniem substancji toksycznej; pary wielu lotnych substancji tworzą toksyczne produkty pirolizy, gdy wciąga się je przez palący się papieros (np. czterochlorek węgla tworzy fosgen), co stanowi dodatkowe zagrożenie.

2. Poprzez drogi oddechowe. Jest to powszechny sposób przenikania do organizmu substancji toksycznych, wchłanianych w postaci gazów, par, pyłów i drobno rozpylonych cieczy. Wszystkie czynności z toksycznymi, drobno sproszkowanymi substancjami stałymi, lotnymi cieczami oraz drażniącymi gazami (np. brom, bromowodór, chlorowodór, tlenki azotu itp.) należy przeprowadzać pod sprawnie działającym wyciągiem, unikając wdychania ich par i wychwytując w odpowiedni sposób te gazy. Nie zaleca się wąchania substancji chemicznych, a jeżeli jest to konieczne należy zachować szczególną ostrożność, wypełniając najpierw płuca powietrzem, a dopiero potem można ostrożnie wciągnąć nieco par substancji, najlepiej wąchając tylko korek naczynia.

   Przy rozlaniu się nawet małych ilości rtęci (rozbity termometr), której pary kumulują się w organizmie wywołując groźne przewlekłe zatrucia, należy ją zebrać za pomocą szklanej rurki połączonej przez płuczkę z pompką wodną, a zanieczyszczoną powierzchnię pokryć mieszaniną rozdrobnionej siarki z węglanem sodu.

3. Bezpośrednio przez skórę. Jest to najczęstszy sposób wnikania do organizmu substancji toksycznych (cieczy, ciał stałych i gazów). Kontakt z wieloma odczynnikami może prowadzić do podrażnień lub alergii. Regułą winno być unikanie bezpośredniego kontaktu ze wszystkimi substancjami. Niebezpieczeństwo skażenia przez skórę można zmniejszyć nakładając gumowe rękawice i nosząc zawsze fartuch laboratoryjny.

W przypadku skażenia skóry substancją toksyczną należy natychmiast zmyć ją wielokrotnie zimna wodą, zmywanie rozpuszczalnikiem nie jest wskazane, gdyż może on przyspieszyć wchłanianie toksycznego związku przez skórę. Każdą ilość rozlanej żrącej cieczy bezzwłocznie likwidować, najlepiej za pomocą piasku. Zalanie wodą nie jest wskazane, gdyż może prowadzić do rozprzestrzenienia żrącego związku i wprowadzenia go w szczeliny stołu czy podłogi. Zarówno kwasy, jak i zasady należy zobojętniać wodorowęglanem sodu; nigdy nie stosuje się w tym celu silnych kwasów lub zasad. Ponadto kwasy można zobojętniać węglanem sodu a zasady kwasem borowym.

Powtarzający się kontakt rozpuszczalników ze skórą może prowadzić do trudnychdo wyleczenia uczuleń. Toksyczny wpływ związku chemicznego na organizm może być ostry (natychmiastowy) i przewlekły (długoterminowy). Ostry wpływ, wykazywany przez silne i dobrze znane trucizny przejawia się natychmiast i jest należycie doceniany przez większość chemików.

Wiele odczynników wywiera natomiast przewlekły wpływ toksyczny, który może ujawnić się po długim okresie wchłaniania małych ilości toksycznych substancji. To ukryte zatruwanie jest trudne do wykrycia i często lekceważone przez chemików. Jego skutki mogą ujawnić się po miesiącach czy latach pracy lub nawet długo po jej zaprzestaniu. Końcowy efekt przewlekłego zatrucia może być jednak bardzo poważny i należy dokładać wszelkich starań, aby zabezpieczyć się przed możliwością powolnego zatruwania organizmu.

Wymienione niżej związki lub klasy połączeń mogą nawet w małych ilościach spowodować poważne zatrucie lub zgon. Należy operować nimi bardzo ostrożnie, aby ustrzec się przed wdychaniem ich par lub pyłów, wchłanianiem przezskórę lub wprowadzeniem ich do przewodu pokarmowego.

• Silnie toksyczne substancje stałe: cyjanki nieorganiczne, kwas szczawiowy i jego sole, związki arsenu, rtęci, selenu, talu i baru (z wyjątkiem siarczanu baru).

• Niebezpiecznie toksyczne i silnie drażniące ciecze:akroleina, alkohol allilowy, benzen, bromek i chlorek benzylu, brom, cyjanki alkilów i arylów, chlorek acetylu, chlorek allilu, chlorek oksalilu, kwas fluorowodorowy, dwusiarczek węgla, siarczan dimetylu, i dietylu, tetrabromoetan, trimetylochlorosilan, itp.

• Związki łatwo absorbowane przez skórę: anilina i inne aminy aromatyczne i alifatyczne (np. dimetyloamina, etyloamina, trietyloamina, N,N-dietylo- i N,N-dimetyloanilina, p-nitroanilina itp.) alkohol allilowy oraz bromek i chlorek allilu, fenole i aromatyczne związki nitrowe i polinitrowe (np. chloro- i nitrofenole, nitrobenzen i nitrotolueny), bromki i chlorki alkilów oraz polichlorowcopochodne metanu i etanu (np. bromoetan, chlorek metylenu, chloroform, bromek i chlorek etylenu, czterochlorek węgla, jodek metylu itp.) oraz siarczan dimetylu i dietylu.

• Lakrymatory: halogenki alkilów, halogenki benzylowe, związki α-halogenokarbonylowe.

• Substancje rakotwórcze.

Szereg związków organicznych wywołuje u ludzi nowotwory, chociaż choroba ta może pozostać nie wykryta przez wiele lat. Podczas pracy z substancją o stwierdzonych lub przypuszczalnych własnościach rakotwórczych należy dołożyć wszystkich starań, aby uniknąć wchłaniania jej par i możliwości jej kontaktu ze skórą. Wszystkie operacje należy wykonywać pod wyciągiem i w rękawicach ochronnych.

Do grupy tej należą: aromatyczne aminy i ich pochodne, np. benzydyna, 1- i 2-naftyloamina; związki N-nitrozowe np.: N-metylo-N-nitrozomocznik; odczynniki alkilujące np. azirydyna, eter bis(chlorometylowy), diazometan, siarczan dimetylu, jodek metylu, β-propiolakton; policykliczne węglowodory aromatyczne; związki zawierające siarkę np. tioacetamid, tiomocznik.

Pył azbestowy może wywołać chorobę płuc przejawiającą się początkowo ogólnym osłabieniem, która w ostatnim etapie przechodzi często w raka płuc. Posługiwanie się azbestem jako materiałem izolującym stanowi nieznaczne zagrożenie, o ile jest to azbest biały, o długich włóknach i w dobrym stanie. Azbest o zniszczonej powierzchni może być źródłem pyłu azbestowego. Miękkie wyroby azbestowe, takie jak sznur lub taśma należy utwardzić za pomocą odpornego na wysokie temperatury lakieru lub pokostu.

• Substancje kumulujące się w organizmie.

Należą do nich: benzen, związki ołowiu i rtęci.

Benzen wchłaniany w postaci par kumuluje się w organizmie i wywiera przewlekły wpływ toksyczny prowadzący do silnej anemii, a niekiedy leukemii. Ponieważ wyczuwalne stężenie par benzenu przekracza znacznie najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS = 10ppm), wyczuwanie zapachu benzenu jest równoznaczne z wdychaniem go w szkodliwych ilościach.

Ciekłe organiczne związki rtęci i ołowiu są często bardziej trujące i niebezpieczne niż związki stałe i należy wystrzegać się wchłaniania ich przez skórę. Ciekła rtęć łatwo przechodzi w stan pary, która kumuluje się w organizmie wywołując przewlekłe zatrucia. Aby nie dopuścić do parowania, powierzchnię rtęci należy zawsze przykrywać warstwą wody. Wszystkie czynności z rtęcią należy wykonywać pod wyciągiem i nad tacą służącą de zebrania rtęci, w razie jej rozlania.

• Promieniowanie nadfioletowe

Nigdy nie należy patrzeć gołym okiem na lampy kwarcowe i inne źródła światła o dużej intensywności, emitujące promieniowanie nadfioletowe, gdyż prowadzi to do uszkodzenia oczu. W celu uniknięcia szkodliwego działania należy nakładać okulary nie przepuszczające promieni nadfioletowych, a wokół aparatury do reakcji fotochemicznej ustawić osłony zabezpieczające. Należy również pamiętać, że szkodliwe działanie wywiera także odbite światło nadfioletowe. Dłuższe, intensywne naświetlanie promieniowaniem nadfioletowym może spowodować znaczne uszkodzenie tkanek; należy więc chronić ręce rękawiczkami aby nie dopuścić do porażenia skóry. Ponadto, konieczna jest odpowiednia wentylacja, aby zapobiec możliwości nagromadzenia się silnie drażniącego i toksycznego ozonu, powstającego z tlenu w obecności promieniowania nadfioletowego.